W 1816 roku w Marymoncie pod Warszawą powstał Instytut Agronomiczny z pierwszą polską biblioteką rolniczą. W 1862 roku w wyniku reformy szkolnictwa, instytut wraz z biblioteką został przeniesiony do Pałacu Czartoryskich w Puławach jako Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny z polskim językiem wykładowym i polskimi wykładowcami. Do nowo powstałej placówki włączono również zbiory (wyposażenie gabinetów, zbiory mineralogiczne, zoologiczne, botaniczne i leśne, kolekcję modeli maszyn, budowli i mostów, oraz liczącą ok. 6400 woluminów bibliotekę) likwidowanych szkół średnich m.in. Gimnazjum Realnego w Warszawie.
Instytut w Marymoncie-list w sprawie wykazów książek i rozkładu wykładów
Politechnika puławska jako uczelnia funkcjonowała bardzo krótko. W styczniu 1863 roku prawie wszyscy studenci przystąpili do powstania i wielu z nich zginęło bohaterską śmiercią. Do ocalałych należeli słynni późniejsi malarze polscy Adam Chmielowski (Brat Albert) i Maksymilian Gierymski. Przez kolejne 6 lat politechnika funkcjonowała tylko jako placówka badawczo-doświadczalna w zakresie rolnictwa i leśnictwa.
Skrypt do nauki geologii z 1896 r. (ze zbiorów CBR)
Nowi studenci wrócili do puławskiej uczelni dopiero w 1869 roku. Powrócono do pierwotnej nazwy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, jednak już w innych realiach. Uczelnia w zamierzeniu władz miała być ośrodkiem rusyfikacji. Stopniowo kadra polska była wypierana przez rosyjską tak, że w 1914, w momencie zaprzestania działalności w Puławach, kadra składała się tylko z rosyjskich wykładowców. Udział Polaków w studiach na uczelni również stopniowo się zmniejszał.
Pogłębiającą się rusyfikacją dotyczyła także księgozbioru biblioteki, składał się w większości z naukowej literatury rosyjskiej. Niemniej dbano również o nabytki literatury fachowej, przeważnie niemieckiej. Z okresu istnienia Instytutu w latach 1869-1914 biblioteka wzbogaciła się o bogaty i cenny zbiór naukowych wydawnictw z zakresu nauk rolniczych i przyrodniczych, będący pod tym względem jednym z największych w kraju. W dużej mierze była to zasługa jej kierownika, słynnego geologa N. Krištafoviča, który przez 20 lat – do 1914 roku z wielkim zaangażowaniem gromadził fachową literaturę w wielu językach oraz założył m.in. istniejący do dziś katalog alfabetyczny i rzeczowy. Jego osobisty, geologiczny księgozbiór został w okresie międzywojennym włączony do zbiorów Biblioteki.
Krištafovič, Nikolaj Iosifovič (1866-1941)
wybitny geolog, kierownik biblioteki w latach 1895-1914
Instytut posiadał odpowiednie dla zdobywania praktycznej wiedzy obiekty ziemskie: park z bogatą kolekcją dendrologiczną i ogrodem botanicznym, folwarki: Włostowice, Końskowola i Pożóg, Mokradki czy Las “Ruda”. Pamiątką z tamtych czasów są znajdujące się w zbiorach Biblioteki prace zaliczeniowe studentów w formie plansz, rysunków i planów.
Praca zaliczeniowa studenta
Pomieszczenia Biblioteki przed ewakuacją w 1914 roku
Działalność dydaktyczną Instytut przerwał w 1914 roku. Wraz z rozpoczęciem I wojny światowej rosyjska kadra uczelni ewakuowała się do Charkowa. Księgozbiór w większości szczęśliwie pozostał w Puławach i bez poważniejszych strat doczekał roku 1917, kiedy to za zgodą austriackich władz okupacyjnych powstał już polski, Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach (PINGW). Nowy Instytut przejął po rosyjskiej uczelni m.in. budynki i pokaźny księgozbiór (liczący 81 700 woluminów), nie kontynuował jednak działalności dydaktycznej poprzedniczki. Stał się placówką naukowo-badawczą z własną biblioteką naukową.
W tamtych czasach ważyły się losy młodego państwa, wolność Polski była zagrożona przez armię bolszewicką. Instytut puławski, a szczególnie Biblioteka były świadkami tych wielkich wydarzeń historycznych. Tutaj Józef Piłsudski podpisał rozkaz do rozpoczęcia kontrofensywy znad Wieprza dającej zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej.
Marszałek Józef Piłsudski przebywał w Puławach od 13 do 16 sierpnia 1920 r. Tymczasowa kwatera główna Naczelnego Wodza mieściła się w Instytucie. Sam Piłsudski zamieszkał w prawym skrzydle pałacu u państwa Zofii i Stanisława Golińskich. Sztab Naczelnego Wodza prowadził narady, w Sali Kolumnowej będącej czytelnią Biblioteki, przy zachowanym do dziś sześciokątnym stole.
Czytelnia – miejsce obrad sztabu J. Piłsudskiego. fot. z ok. 1925 r.
Zupełnie odmienny, wręcz prywatny charakter miała uroczystość chrztu w dniu 15 sierpnia 1920 roku syna profesorostwa Minkiewiczów, gdzie jednym z chrzestnych był Józef Piłsudski. Pamiątką po tym wydarzeniu jest akt chrztu dziecka z podpisem Marszałka. 16 sierpnia 1920 roku w godzinach porannych, Piłsudski wraz ze sztabem opuścił Puławy udając się w kierunku Ryk, gdzie uczestniczył w dalszych działaniach wojennych.
Akt chrztu J. Minkiewicza z podpisem Józefa Piłsudskiego
Inną pamiątką pobytu Marszałka w Puławach była marmurowa tablica, ufundowana przez społeczeństwo Puław i wmurowana w zewnętrzną ścianę czytelni w 10 rocznicę zwycięskiej ofensywy z 1920 roku. W czasie okupacji, na rozkaz władz niemieckich została zdemontowana. Ukryta przez Polaków, do dziś nie została odnaleziona. W jej miejscu znajduje się replika wmurowana w 1990 roku. Corocznie 15 sierpnia odbywają się przy niej uroczyste obchody “Cudu nad Wisłą”. Biblioteka bierze w nich czynny udział, poprzez organizowanie okolicznościowych wystaw w Sali Kolumnowej.
Tablica upamiętniająca pobyt Józefa Piłsudskiego, zaginiona podczas działań wojennych.
W trudnym okresie międzywojennym Biblioteka działała w wyjątkowo niekorzystnych warunkach spowodowanych przez braki budżetowo-kadrowe. Dopiero zatrudnienie w 1937 roku na stanowisku kierownika – bibliotekarza Zygmunta Nowakowskiego oraz podniesienie budżetu i powiększenie personelu do 6 osób, pozwoliło zreorganizować i unowocześnić pracę.
Niestety wybuch II wojny światowej sparaliżował te działania. Biblioteka tak jak i cały Instytut została przejęta przez niemieckie władze okupacyjne. Nazwa PINGW została zmieniona na Rolniczy Zakład Badawczy Generalnego Gubernatorstwa w Puławach. Powstały wówczas plany połączenia Biblioteki z biblioteką SGGW. W wyniku tego miałaby powstać największa książnica rolnicza w Europie.
Na początku 1942 roku w Bibliotece zorganizowano introligatornię, wyposażając ją maszyny introligatorskiej znanej firmy Krauze. Zarówno introligatornia, jak i maszyny działają do dziś.
Zabytkowa maszyna introligatorska
Jesienią 1943 roku, wobec cofającego się frontu wschodniego w gmachu pałacu zorganizowano szpital wojskowy. Biblioteka w ciągu kilku dni została przeniesiona do pałacu “Marynki” w Puławach.
Pałac Marynki ok. 1943
Pracownicy biblioteki przy Pałacu Marynki ok. 1943
Wiosną 1944 roku w wyniku zbliżającej się ofensywy wojsk radzieckich zarządzono ewakuację do Skierniewic części personelu i księgozbioru, głównie najnowszych nabytków w języku niemieckim oraz czasopism od 1901 r. (ok. 10 000 wol.). Tam na stacji pociąg ze zbiorami został zbombardowany. Część zbiorów uległa zniszczeniu, a reszta została wywieziona do Niemiec. Po wojnie do Puław wróciła już niewielka część ocalałego księgozbioru.
Pierwsze lata po wojnie poświęcono na odremontowanie pomieszczeń Biblioteki, zdewastowanych przez szpital wojskowy i działania wojenne 1944 roku. Następnie przeniesienie zbiorów z “Marynek”, uprządkowanie i uzupełnianie zniszczonych katalogów. Normalną pracę Biblioteka rozpoczęła dopiero w 1947 roku.
W połowie 1950 Państwowy Naukowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego został rozwiązany, a w jego miejsce powołano Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa. Bibliotekę formalnie włączono do utworzonego wówczas w Warszawie Centralnego Instytutu Rolniczego, nie zmieniając przy tym jej siedziby w Puławach. W wyniku kolejnych zmian w 1955 roku zlikwidowano CIR i powołano Centralną Bibliotekę Rolniczą w Warszawie z Oddziałami w Puławach i Bydgoszczy.
Lata powojenne to także początek pokaźnej już dziś kolekcji publikacji dotyczących Puław, rodu Czartoryskich i regionu. Jest to dosyć unikalny zbiór zawierający również wiele cennych XIX wiecznych pozycji np. “Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach” czy “Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów” Izabeli Czartoryskiej. Zbiór ten jest na bieżąco uzupełniany o nowości wydawnicze lub pozycje antykwaryczne.
I. Czartoryska Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów
Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim
W 1997 roku dwie kolekcje, składające się z 832 starodruków i z ok. 8200 poloników XIX-wiecznych zostały włączone do Narodowego Zasobu Bibliotecznego.
W 2004 roku Oddział w Bydgoszczy został rozwiązany. Część jego zbiorów przekazano Akademii Bydgoskiej, a część włączono do zbiorów CBR w Warszawie i Puławach.
Od 2016 roku organ nadzorujący rozpoczął działania mające na celu zmianę charakteru CBR. W wyniku tego w październiku 2019 roku Centralna Biblioteka Rolnicza została włączona w struktury nowo powstałego Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi w Warszawie. Biblioteka w Warszawie przestała istnieć, a cały księgozbiór warszawski został przewieziony do Puław, do nowych magazynów. W ten sposób całość zbiorów CBR znajduje się obecnie w jednym miejscu w Puławach.
Centralna Biblioteka Rolnicza Narodowego Instytutu Dziedzictwa i Kultury Wsi jest nadal biblioteką naukową, podległą Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Księgozbiór Biblioteki liczy obecnie 380 tys. woluminów, w tym 207 tys. wydawnictw zwartych i 131 tys. wydawnictw ciągłych. Nabytki pochodzą zarówno z rynku wydawniczego, jak również antykwarycznego. Oprócz gromadzenia i udostępniania literatury rolniczej i szeroko pojętych nauk przyrodniczych, etnologii, socjologii i kultury, Biblioteka prowadzi również działalność dydaktyczną i kulturalną. Organizuje warsztaty introligatorskie i lekcje biblioteczne dla młodzieży szkolnej, prezentując historię miejsca oraz ciekawe i wartościowe książki pochodzące z własnych zbiorów. Czytelnia Biblioteki zwana również Salą Kolumnową, oprócz funkcji bibliotecznych jest miejscem wystaw okolicznościowych, wernisaży, spotkań autorskich czy kiermaszów twórców ludowych organizowanych przez Bibliotekę. Tutaj też można obejrzeć unikalny sześciokątny stół, pamiątkę związaną z Józefem Piłsudskim i Wojną 1920 roku.
Imprezy o charakterze kulturalnym i dydaktycznym cieszą się sporym zainteresowaniem z uwagi na niebywałą urodę miejsca, jak również serdeczną i ciepłą atmosferę.
Sala Kolumnowa ze słynnym stołem – obecnie
Korzystanie z usług oferowanych przez placówkę puławską jest ogólnodostępne. Istnieje możliwość wypożyczenia publikacji na zewnątrz – po wcześniejszym zapisaniu się do Biblioteki, jak też skorzystania z nich na miejscu w Czytelni.
W 2024 roku Centralna Biblioteka Rolnicza Narodowego Instytutu Dziedzictwa i Kultury Wsi prowadzi prace przygotowawcze w celu przyłączenia do zintegrowanego system zarządzania zasobami bibliotek w ramach programu wieloletniego „Narodowy Program Rozwoju Czytelnictwa 2.0 na lata 2021–2025”.
CBR we współpracy z pięcioma ośrodkami naukowymi: Biblioteką Główną SGGW, Biblioteką Główną Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Biblioteką Główną Politechniki Bydgoskiej, Instytutem Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego w Warszawie oraz Biblioteką Główną Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, rozwija własną bazę SIGŻ (System Informacji o Gospodarce Żywnościowej). Jest to dostępna bezpłatnie baza abstraktowa, zawierająca artykuły z czasopism naukowych z zakresu rolnictwa, weterynarii, nauk przyrodniczych i pokrewnych. Zespół SIGŻ realizuje także projekt „Lekcja biblioteczna z bazą SIGŻ”. Jego celem jest zaprezentowanie uczniom rolniczych szkół średnich sposobu korzystania z zasobów elektronicznych CBR.
Główne wejście do CBR NIKiDW w Puławach
Źródła:
Strzemski Michał: Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach: Puławy 1980
60 diamentów piśmiennictwa na 60-lecie Centralnej Biblioteki Rolniczej: Warszawa 2015
Puławy 1862-1962: [red. Michał Strzemski], Warszawa 1965
Nowakowski Zygmunt: Puławy, Lublin 1967
50-lecie Centralnej Biblioteki Rolniczej im. Michała Oczapowskiego: Warszawa 2005
Zdjęcia ze zbiorów CBR.
